Archeologisch onderzoek in het Tolbrugkwartier (9)

door Johan Treling en Ronald van Genabeek

In de maanden januari en februari van dit jaar is het archeologisch onderzoek in het Tolbrugkwartier voortgezet. Het betreft de plaats waar de eerste stadsmuur en de daarmee samenhangende stadsgracht zich hebben bevonden. Bovendien zou op deze locatie nog een deel van de middeleeuwse Tolbrugstraat buiten de oudste stad onderzocht kunnen worden.
Ten aanzien van de stadsmuur en een eventuele poort pakte het onderzoek teleurstellend uit. Bij de rehabilitatie van het Tolbrugkwartier in de jaren vijftig en zestig is de Binnendieze ter plekke gedempt, waarbij het water door een groot riool werd geleid. Bij de bouw van de parkeergarage in 1975 is dit riool voor een deel weer verlegd.
Deze activiteiten hebben precies plaatsgevonden op het punt waar de Tolbrugstraat tegen de stadsmuur aanliep. Dit heeft helaas tot gevolg gehad dat de stadsmuur juist op dit cruciale punt gesloopt is. Het enige dat restte was een zware poer die op het dekzand was gefundeerd (afb. 1). Hoewel hij qua positie onderdeel van een eventuele poort geweest zou kunnen zijn, was er bouwtechnisch geen enkele aanwijzing voor een dergelijke constructie. Hij paste volledig in het patroon van een doorlopende muur. Een tweede indirecte aanwijzing om aan een muur te denken werd geleverd door het verloop van de ophogingslagen die rond 1300 met karren waren aangevoerd (zie ook het bericht in afl. 4 van 1996). Juist ter hoogte van de muur c.q. poort liepen deze lagen omhoog, wat alleen logisch is als hier een muur heeft gestaan. Bij een doorgang in een poort zouden ze immers horizontaal zijn blijven lopen.
Buiten de muur stroomde de stadsgracht. In het van nature natte milieu ten noorden van de Markt was het betrekkelijk eenvoudig om een verdedigingsgracht aan te leggen.

Foto: BAD

Afb. 1
Omgeving kruispunt van Tolbrugstraat met oudste stadsmuur.

1.	Deze poer/steunbeer is het enige dat op deze locatie nog restte van de 13de eeuwse stadsmuur.
2.	De plaats waar de stadsmuur liep, weggebroken bij de aanleg van het Diezeriool.
3.	Duidelijk is te zien hoe de ophogingslagen oplopen naar de positie van de stadsmuur.

We hebben vastgesteld dat de gracht tot in het dekzand was ingegraven en een breedte had van ca. 15 meter. Aan de voet van de stadsmuur heeft nog een voorland van enkele meters breed gelegen. Hier is dus nog eens bevestigd dat deze waterloop (de Groote Stroom) gegraven is.
De Marktstroom daarentegen heeft onderdeel gevormd van het natuurlijke stroomgebied van de Dieze zoals dit door Aa en Dommel is gevormd.
Deze situatie heeft geduurd tot rond 1400. In deze periode is men begonnen het gebied buiten de stadsmuur voor bewoning geschikt te maken

Foto: BAD

Afb. 2
In het midden van de foto de zware kademuren van de Dieze, gezien vanaf de kant van de Markt, met rechts de fundering van de bebouwing aan de Tolbrugstraat, begin 15de eeuw.

door middel van het dempen van het moeras. In de vorige berichten is dit al uitgebreid aan de orde gekomen. De stadsgracht werd verlegd en
het water werd tussen zware kademuren geleid. Op deze wijze vormde de vroegere stadsgracht onderdeel van het Binnendieze-systeem. In de jaren zestig van deze eeuw tenslotte, leidde men het water ondergronds via rioolbuizen en verdween de waterloop uit het stadsbeeld.
Na de grootschalige ophoging in de periode rond 1400 werd de Tolbrugstraat doorgetrokken tot voorbij de oude stadsmuur. Deze was overigens al in de 14de eeuw
(gedeeltelijk?) gesloopt, getuige de vele hergebruikte stenen die in de muren van de laat 14de-eeuwse huizen zijn verwerkt (zie 's-Hertogenbosch V, 1997 nr. 1 p. 23-25).
We hebben voornamelijk de funderingen van de voorgevels van de huizen aan de oostzijde van de Tolbrugstraat kunnen onderzoeken.
De westzijde van de straat werd in de jaren vijftig en zestig al goeddeels gesloopt.
Er bleek een opvallende uniformiteit in de aanleg te zijn. De muren waren op grondbogen en poeren gefundeerd die op hun beurt op een diepe puinlaag stonden (afb. 2).
Het wekt de indruk dat de Tolbrugstraat niet langzaam en perceelsgewijs naar het noorden toe is

Foto: BAD

Afb. 3
Gezicht op de fundering van het 'langspand' ten noorden van de Dieze (rechts).

uitgebreid, maar dat men op planmatige wijze een hele straat heeft aangelegd. Uit het onderzoek bleek dat dit gelijktijdig met de werkzaamheden aan de Dieze werd uitgevoerd (afb. 3). Het Tolbrugkwartier kent dus een opvallend lange traditie van herstructurering.
Op één plek konden we een volledige doorsnede door de Tolbrugstraat vastleggen, waaruit bleek dat de breedte van de straat op dat punt 6.40

Foto: BAD

Afb. 4
Achter de fundering van afbeelding 3 lag een kelder met de oorspronkelijke 15deeeuwse baksteenvloer. In de 17de eeuw is de toegang gewijzigd en is het trapje op de achtergrond aangelegd.

m. bedroeg. We hadden hier een goed zicht op de volledige opbouw van de ondergrond.
De eind 14de-eeuwse/vroeg 15de-eeuwse ophogingspakketten lagen direct op het veen en hiermee kon definitief vastgesteld worden dat er voor 1400 geen doorlopende weg heeft bestaan en de naam Tolbrug (voor het eerst genoemd in 1327) hiermee dus niet in verband kan worden gebracht.
Van het eerste huis ten noorden van de Binnendieze bleek nog een gedeelte van de kelder bewaard met de oorspronkelijke bakstenen vloer (afb. 4). Dit was een zogenaamd 'langspand', dat wil zeggen een huis dat breder dan diep was, met de kap parallel aan de straat. Op de stadsplattegronden van Braun-Hogenberg en van Blaeu staat op deze plek ook een dergelijk huis getekend.

Johan Treling, Ronald van Genabeek, 'Archeologisch onderzoek in het Tolbrugkwartier(8)' in 's-Hertogenbosch 2 (1997) 71-73

Archeologisch onderzoek in het Tolbrugkwartier (9)

datering: 1997

Archeologisch onderzoek in het Tolbrugkwartier (9)

Johan Treling, Ronald van Genabeek

Op deze pagina